IJzer
- IJzer is een essentieel mineraal dat een cruciale rol speelt bij het transporteren van zuurstof door het lichaam en voornamelijk aanwezig is in hemoglobine.
- IJzer uit de voeding is aanwezig in twee vormen: heemijzer en non-heemijzer, waarbij heemijzer alleen in dierlijke producten voorkomt en efficiënter wordt opgenomen.
- Personen die extra aandacht moeten besteden aan hun ijzerinname zijn: vrouwen in de reproductieve leeftijd, zwangere vrouwen, lacterende vrouwen, jonge kinderen, vegetariërs en veganisten.
- IJzertekort kan leiden tot bloedarmoede, vermoeidheid, bleke huid, kortademigheid, rusteloze benen en een verzwakt immuunsysteem.
- Orale ijzersuppletie is effectief voor de behandeling van bloedarmoede bij chronische ziekten, bloedarmoede door ijzertekort en zwangerschapsgerelateerd ijzertekort.
In het kort
- IJzer is een essentieel mineraal dat een cruciale rol speelt bij het transporteren van zuurstof door het lichaam en voornamelijk aanwezig is in hemoglobine.
- IJzer uit de voeding is aanwezig in twee vormen: heemijzer en non-heemijzer, waarbij heemijzer alleen in dierlijke producten voorkomt en efficiënter wordt opgenomen.
- Personen die extra aandacht moeten besteden aan hun ijzerinname zijn: vrouwen in de reproductieve leeftijd, zwangere vrouwen, lacterende vrouwen, jonge kinderen, vegetariërs en veganisten.
- IJzertekort kan leiden tot bloedarmoede, vermoeidheid, bleke huid, kortademigheid, rusteloze benen en een verzwakt immuunsysteem.
- Orale ijzersuppletie is effectief voor de behandeling van bloedarmoede bij chronische ziekten, bloedarmoede door ijzertekort en zwangerschapsgerelateerd ijzertekort.
Wat is IJzer?
IJzer is een mineraal dat van nature voorkomt in verschillende voedingsmiddelen, zoals vlees, peulvruchten, groene groenten, noten en ei. Ook wordt ijzer toegevoegd aan sommige verrijkte voedingsmiddelen, zoals vleesvervangers, en is het beschikbaar als voedingssupplement.
IJzer uit de voeding is aanwezig in twee vormen: heemijzer en non-heemijzer. Heemijzer zit uitsluitend in dierlijke producten en wordt efficiënter uit de darmen opgenomen.1 Hoewel heemijzer doorgaans slechts 10-15% van de ijzerinname via de voeding uitmaakt in een omnivoor dieet, draagt het tot wel 40% of meer bij aan het totale ijzer dat door het lichaam wordt opgenomen.
Het grootste deel van het ijzer in het lichaam bevindt zich in de hemoglobine van rode bloedcellen en in de myoglobine van spiercellen, waar het essentieel is voor het transport van zuurstof en kooldioxide. Verder draagt ijzer ook bij aan enzymatische reacties bij de energieproductie, DNA- en aminozuursynthese en de immuunfunctie.2 IJzer speelt ook een rol in de elektronentransportketen en als cofactor in de synthese van neurotransmitters zoals dopamine, noradrenaline en serotonine.
IJzertekort komt vaak voor en kan leiden tot bloedarmoede. Symptomen van ijzertekort zijn onder andere vermoeidheid, zwakte, bleekheid en kortademigheid. IJzersupplementen worden vaak gebruikt om dit tekort aan te vullen en zijn effectief in het behandelen van bloedarmoede door ijzertekort en zwangerschapsgerelateerd ijzertekort.
Gebruik
Er zijn veel factoren die de ijzerinname, absorptie en individuele behoeften beïnvloeden. Zo kunnen vrouwen in de reproductieve leeftijd, zwangere vrouwen en lacterende vrouwen extra baat hebben bij een hogere ijzerinname.3 Daarnaast is het voor jonge kinderen en vegetariërs ook van belang om extra aandacht te besteden aan hun ijzerinname.3 Om ijzertekort en bloedarmoede als gevolg van ijzertekort te voorkomen en te behandelen kan ijzersuppletie worden ingezet.
Bloedarmoede
Oraal en intraveneus ijzer, in combinatie met erytropoëse-stimulerende middelen (ESA’s), zijn effectief voor de behandeling van bloedarmoede bij chronische ziekten als gevolg van chronische nierinsufficiëntie en chemotherapie. Daarnaast zijn orale en intraveneuze ijzersupplementen effectief voor het behandelen of voorkomen van bloedarmoede door ijzertekort. Oraal ijzer is bovendien ook effectief voor het voorkomen van zwangerschapsgerelateerd ijzertekort.
Bovendien blijkt uit onderzoek dat de absorptie van ijzersupplementen kan worden verhoogd door intermitterende toediening (1-3 doses per week) vergeleken met dagelijkse toediening. Dit slaat namelijk beter aan bij de celvernieuwing in de darmen en verminderd hierdoor de oxidatieve stress in het lichaam.
Overig
Er is eveneens interesse in het gebruik van ijzer bij de vermindering van ademhalingsaanvallen bij kinderen met ijzertekort, evenals de verbetering van de concentratie, het geheugen en het leervermogen van kinderen en adolescenten met ijzertekort. Verder lijkt ijzer ook een gunstige werking te hebben bij het rustelozebenensyndroom (RLS).
Werking
Zuurstoftransport en kooldioxideverwijdering
IJzer is een essentieel onderdeel van hemoglobine, het eiwit in erytrocyten dat verantwoordelijk is voor het binden en transporteren van zuurstof uit de longen door het hele lichaam. IJzer is ook een bestanddeel van het spiereiwit myoglobine, dat zorgt voor voldoende zuurstoftoevoer naar de spieren en de verwijdering van kooldioxide uit de spieren.
Elektronentransportketen
In de elektronentransportketen functioneert ijzer als elektronendrager in cytochromen. Deze componenten zijn essentieel voor de overdracht van elektronen tussen de verschillende complexen in de mitochondriën, wat leidt tot de productie van ATP. Dit proces ondersteunt de oxidatieve fosforylering en is cruciaal voor de cellulaire energieproductie.
Enzymfunctie
Binnen de Krebs-cyclus is ijzer aanwezig in de functionele groepen van diverse enzymen, zoals aconitase en succinaatdehydrogenase. Deze enzymen katalyseren stappen in de cyclus, bevorderen de oxidatie van acetyl-CoA en dragen bij aan de efficiënte productie van ATP en metabolische energie.
Neurotransmittersynthese
Als cofactor speelt ijzer een onmisbare rol in de biosynthese van neurotransmitters zoals dopamine, noradrenaline en serotonine. Onderzoekt toont aan dat ijzer ook een rol lijkt te spelen in dopamine dysfunctie, wat verband houdt in de ernst van ADHD-symptomen. Dit is ook een mogelijke verklaring voor de wetenschappelijke bevindingen waaruit blijkt dat kinderen met ADHD een groter risico lopen op een ijzertekort.
Veiligheid
Kinderen
IJzer is veilig mits orale suppletie op de juiste manier wordt gebruikt. Bij overmatige hoeveelheden kunnen kinderen last krijgen van o.a. constipatie en misselijkheid. Daarom is het van belang dat kinderen geen dosering boven de UL (bovengrens van inname) nemen. Voor kinderen tussen 1 en 13 jaar geldt en UL van 40 mg ijzer per dag en voor kinderen van 14 jaar en ouder geldt een UL van 45 mg per dag.4
Zwangerschap en borstvoeding
Indien ijzer oraal en op gepaste wijze gebruikt wordt is het voor zwangere en lacterende vrouwen waarschijnlijk veilig om te gebruiken. De UL voor zwangere vrouwen is 45 mg ijzer per dag.4 Een hogere dosering kan namelijk gastro-intestinale bijwerkingen veroorzaken, zoals misselijkheid en braken. Ook kan hiermee het risico op vroeggeboorte vergroot worden. Hoge hemoglobineconcentraties tijdens de bevalling worden in verband gebracht met ongunstige zwangerschapsuitkomsten.
Interacties
Medicijnen
IJzer kan de werking van bepaalde medicijnen mogelijk verminderen als gevolg van een verlaagde biologische beschikbaarheid van het desbetreffende medicijn.5 Voorbeelden hiervan zijn: bisfosfonaten, dolutegravir, integraseremmers, levodopa, levothyroxine, methyldopa, mycofenolaatmofetil en bepaalde antibiotica.
Het is daarom van belang om ijzersupplementen en medicijnen op verschillende tijdstippen in te nemen om interacties te minimaliseren. Bovendien is het raadzaam om altijd met een (huis)arts te overleggen wanneer je ijzersupplementen neemt in combinatie met andere medicijnen.
Ziekten
Individuen met hemochromatose, een aandoening waarbij het lichaam te veel ijzer opslaat, moeten hun ijzerinname beperken om complicaties te voorkomen.6 Ook kan theoretisch gezien een hoge ijzerinname via de voeding leiden tot een verhoogd risico op hartziekten bij vrouwen met diabetes type 2. Verder kan ijzer mogelijke interacties hebben in personen met achloorhydrie, hemodialyse, hemoglobineziekten, erfelijke hemorragische teleangiëctasie (HHT) of traumatisch hersenletsel. Deze interacties kunnen de absorptie, effectiviteit of veiligheid van ijzer beïnvloeden.
Voeding & supplementen
Sommige voedingscomponenten versterken of remmen de absorptie. Indien ijzer met voedsel moet worden ingenomen om gastro-intestinale bijwerkingen te verminderen, wordt aangeraden om het niet tegelijkertijd met zuivel, koffie, thee of ontbijtgranen in te nemen. Aangezien calcium, polyfenolen, caseïne-eiwit, soja-eiwit en yerba mate de ijzerabsorptie verminderen. Daarentegen kan heem-ijzer, bèta-caroteen, vitamine A of vitamine C juist de opname van niet-heem-ijzer verhogen, wanneer het gecombineerd geconsumeerd wordt. Overigens kan gelijktijdige inname van ijzer en zink de absorptie van beide mineralen verstoren als ze op een lege maag worden ingenomen. Het wordt daarom aangeraden om dit te voorkomen.
Dosering
Voor ijzer is de Referentie Inname (RI) 14 milligram per dag. Dit is een grove schatting van de hoeveelheid die volwassenen gemiddeld nodig hebben op een dag. Indien individuen wensen de ijzerinname aan te vullen via suppletie kunnen zij er verstandig aan doen om ijzersupplementen intermitterend toe te dienen. Het blijkt namelijk uit onderzoek dat deze methode zorgt voor een verbeterde opname en minder bijwerkingen.
De Gezondheidsraad heeft voor specifieke doelgroepen een aanbevolen dagelijkse hoeveelheid (ADH) opgesteld:
| Leeftijd | ADH (mg per dag) |
|---|---|
| Kinderen | |
| 6-11 maanden | 8 |
| 1-5 jaar | 8 |
| 6-9 jaar | 9 |
| 10-13 jaar | 11 |
| Mannen | |
| 14 jaar en ouder | 11 |
| Vrouwen | |
| 14-17 jaar | 15 |
| 18 jaar tot de overgang | 16 |
| Na de overgang | 11 |
| Zwangere vrouwen | 16 |
| Vrouwen die borstvoeding geven | 15 |
Voor het schrijven van deze pagina is gebruik gemaakt van de professionele monografie van Natural Medicines (NatMed).
Aanvullende referenties:
- Young, I., Parker, H. M., Rangan, A., Prvan, T., Cook, R. L., Donges, C. E., Steinbeck, K. S., O’Dwyer, N. J., Cheng, H. L., Franklin, J. L., & O’Connor, H. T. (2018). Association between Haem and Non-Haem Iron Intake and Serum Ferritin in Healthy Young Women. Nutrients, 10(1), 81.
- Moustarah, F., & Daley, S. F. (2024, January 8). Dietary iron.
- Elstrott, B., Khan, L., Olson, S., Raghunathan, V., DeLoughery, T., & Shatzel, J. J. (2019). The role of iron repletion in adult iron deficiency anemia and other diseases. European Journal of Haematology, 104(3), 153–161.
- National Academies Press (US). (2001). Iron. Dietary Reference Intakes for Vitamin a, Vitamin K, Arsenic, Boron, Chromium, Copper, Iodine, Iron, Manganese, Molybdenum, Nickel, Silicon, Vanadium, and Zinc – NCBI Bookshelf.
- Campbell, N., & Hasinoff, B. (1991). Iron supplements: a common cause of drug interactions. BJCP. British Journal of Clinical Pharmacology/British Journal of Clinical Pharmacology, 31(3), 251–255.
- Brissot, P., Pietrangelo, A., Adams, P. C., De Graaff, B., Mclaren, C. E., & Loréal, O. (2018). Haemochromatosis. Nature Reviews. Disease Primers, 4(1).
