Progesteron tekort komt veel voor bij vrouwen in de vruchtbare periode. Hoewel het bij zowel mannen als vrouwen kan voorkomen zijn het vooral vrouwen die er (flinke) lichamelijke klachten van kunnen ondervinden.
Wanneer je als vrouw last hebt van PMS, migraine, onregelmatige menstruatie, stemmingswisselingen of lijdt aan onvruchtbaarheid, dan zou een hormonale disbalans de boosdoener kunnen zijn.
Is gezondheid ook jouw passie en wil je meer leren over voeding en suppletie? Bekijk dan eens onze e-learning Orthomoleculair Adviseur Basis.
[advice]
In dit artikel leggen we uit wat progesteron is en welke rol het speelt binnen de menstruatiecyclus. Daarnaast beschrijven we de symptomen van een progesterontekort en wat je kunt doen om het hormoon op natuurlijke wijze te verhogen.
Wat is progesteron?
Progesteron is een geslachtshormoon dat met name belangrijk is bij de vrouwelijke cyclus.1 Het hormoon wordt geproduceerd in de eierstokken, de placenta en de bijnieren. Progesteron is met name belangrijk om de juiste omgeving te creëren voor conceptie in de baarmoeder en te zorgen voor een gezonde, voldragen zwangerschap.
Hoewel progesteron helpt bij het reguleren van de vrouwelijke cyclus is de belangrijkste taak van het hormoon om de baarmoeder voor te bereiden op zwangerschap. Na de maandelijkse ovulatie helpt progesteron het slijmvlies van de baarmoeder te verdikken om zich voor te bereiden op de innesteling van een bevruchte eicel. Als er geen bevruchte eicel is, daalt de progesteronspiegel en begint de menstruatie. Als een bevruchte eicel zich in de baarmoederwand nestelt, helpt progesteron het baarmoederslijmvlies tijdens de zwangerschap in stand te houden.
Progesteron is daarnaast nodig voor borstontwikkeling en borstvoeding. Het is een aanvulling op sommige effecten van oestrogeen, een ander vrouwelijk hormoon. Het werkt ook met testosteron, de voorloper van de bijnierhormonen. Mannen produceren een kleine hoeveelheid progesteron in de testikels en de bijnieren om te helpen bij de ontwikkeling van sperma.
Wat doet progesteron voor een vrouw?
Zoals gezegd is progesteron erg belangrijk voor vrouwen tijdens de reproductieve jaren. Het is dus een cruciaal hormoon voor het zwanger kunnen worden én het gezond volbrengen van de zwangerschap. Maar dat is zeker niet het enige:
1. Help het zwanger worden en ondersteunt een gezonde zwangerschap
Progesteron betekent in het Latijn ‘pro-zwangerschap’. En de naam vat de belangrijkste functie samen: een vrouw helpen zwanger te worden en een zwangerschap in stand te houden.
Het doet dit door de basale lichaamstemperatuur te verhogen, de baarmoeder van bloed en voedingsstoffen te voorzien en de immuniteit te verhogen om de ontwikkeling van de bevruchte eicel te beschermen.
2. Helpt bij de oestrogeen balans
Progesteron harmoniseert de oestrogeenspiegels en helpt deze in evenwicht te brengen en te houden. Zonder dit tegenwicht kan er te veel oestrogeen in het lichaam zijn – wat niet alleen onregelmatige cycli en PMS veroorzaakt, maar ook het risico op onvruchtbaarheid, vleesbomen, PCOS, endometriose en zelfs kanker verhoogt.
3. Speelt een rol bij het balanceren van emoties
Op emotioneel niveau is progesteron een hormoon van het ‘leven is goed’-type. Het is rustgevend, ontspannend en heeft een kalmerende functie. Het geeft je een gevoel van tevredenheid en helpt bij het slapen.
4. Regelt de menstruatiecyclus
Progesteron wordt geproduceerd onmiddellijk nadat een vrouw ovuleerd (zie onderstaande grafiek). Het niveau piekt ongeveer een week voor de volgende verwachte menstruatie en daalt wanneer er geen bevruchting plaatsvindt.
Als er een bevruchte eicel is blijft het lichaam een grote hoeveelheid progesteron produceren om de ontwikkeling van de foetus tijdens de zwangerschap te ondersteunen.
Zoals je kunt zien, speelt progesteron een dominante rol in de tweede helft van de menstruatiecyclus en is het cruciaal voor het behoud van de regelmaat en harmonie.
Symptomen progesteron tekort
De meest voorkomende symptomen van progesteron tekort zijn:
1. Onregelmatige menstruatie
De ovulatie bepaalt de timing van de menstruatiecyclus. Wanneer je niet ovuleerd, produceren de eierstokken geen progesteron. Een onregelmatige menstruatie is dan ook het eerste teken dat jouw progesteronspiegels laag kunnen zijn.
Hieronder staan enkele voorbeelden van onregelmatige menstruatiecycli:
2. Amenorroe (uitblijvende menstruatie)
Als er geen eisprong is zak er ook geen menstruatie volgen. Dit maakt dat de eierstokken slechts een minimaal gehalte aan progesteron produceren.
3. Oligomenorroe (onregelmatige menstruatie)
In dit geval vindt de eisprong slechts om de paar maanden plaats, evenals de menstruatie.
4. Heftige en pijnlijke menstruatie
Wanneer er een langdurig progesterontekort is, kunnen de oestrogeenspiegels verhoogd zijn zonder het compenserende effect van progesteron.
Omdat oestrogeen helpt het endometrium (baarmoederslijmvlies) te verdikken, kunnen hoge oestrogeenspiegels weefselophoping in de baarmoeder veroorzaken en resulteren in hevige bloedingen en frequente menstruaties.
5. Een paar dagen voor de menstruatie al spotten
Hier dalen de progesteronspiegels snel en voortijdig tijdens de menstruatiecyclus wat een vroegtijdige menstruatieachtige bloeding veroorzaakt.
2. PMS en oestrogeendominantie
De juiste verhouding tussen oestrogeen en progesteron is cruciaal voor een gezonde en harmonieuze cyclus, oftewel een cyclus die vrij is van emotionele onrust en fysiek ongemak.
Wanneer progesteron laag is en geen tegenwicht biedt aan oestrogeen, leidt dit tot sterke dominantie wat weer verschillende PMS symptomen veroorzaakt.
Een aantal voorbeelden:
- Gewichtstoename: omdat progesteron helpt om overtollig vocht in het lichaam vrij te maken, kan een laag progesteron waterretentie en gewichtstoename veroorzaken.
- Vermoeidheid: vanwege de rol bij het verhogen van de lichaamstemperatuur en het bevorderen van de stofwisseling kan een laag progesteron ervoor zorgen dat je jezelf moe en traag voelt.
- Opgeblazen gevoel: oestrogeendominantie kan spijsverteringsproblemen veroorzaken, zoals een opgeblazen gevoel en verlangen naar suiker.
- Wanneer er sprake is van oestrogeendominantie als gevolg van progesteron tekort kunnen er nog bijbehorende symptomen zoals gevoelige en pijnlijke borsten, hoofdpijn, prikkelbaarheid, angst, woede en slapeloosheid ervaren worden.
3. Slecht slapen, angst, prikkelbaarheid en stemmingswisselingen
Progesteron stimuleert GABA-receptoren. GABA is een neurotransmitter die boodschappen door de hersenen en het zenuwstelsel verstuurt.
De rol van GABA is het remmen of verminderen van de activiteit van de neuronen of zenuwcellen, die een kalmerend effect hebben op de stemmingen. Dit verklaart misschien waarom veel vrouwen zich op hun best voelen tijdens het tweede trimester van de zwangerschap, wanneer het progesterongehalte hoog is.
Daar tegenover – bij een laag progesteronniveau als gevolg van een hormonale disbalans of de (peri)menopauze, hebben vrouwen sneller stemmingswisselingen, een lagere tolerantie voor stress en een slechtere nachtrust.
4. Onvruchtbaarheid en herhaalde miskramen
Een van de oorzaken van een laag progesteron is het Luteale Fase Defect (LFD). Dit treedt op wanneer het corpus luteum er niet in slaagt voldoende progesteron te produceren gedurende de luteale fase (de twee weken van ovulatie tot menstruatie). De diagnose LFD stelt men wanneer de tweede helft van de menstruatiecyclus 10 dagen of korter duurt, en/of wanneer op dag 21 van de menstruatiecyclus een laag progesteron gemeten wordt.2
De diagnose LFD wordt bij ongeveer 10 procent van de onvruchtbare vrouwen en bij 35 procent van de vrouwen die terugkerende miskramen ervaren vastgesteld. Dit gegeven is an sich logisch aangezien één van de belangrijkste functies van progesteron is om de vruchtbaarheid en zwangerschap te ondersteunen.
5. Trage schildklier (Hypothyreoïdie)
Lage niveaus van progesteron in ons lichaam kunnen ertoe leiden dat de schildklier traag wordt. De symptomen van hypothyreoïdie zijn onder andere extreme vermoeidheid, depressie, stemmingswisselingen en een onregelmatige menstruatie.
Volgens een studie gepubliceerd in het tijdschrift Clinical Endocrinology hangt de schildklierfunctie nauw samen met de progesteronspiegels in het lichaam. De onderzoekers ontdekten dat toenemende progesteronspiegels er ook voor zorgen dat de schildklier meer schildklierhormoon aanmaakt.3
Hoe weet je of je een progesteron tekort hebt?
Wanneer je symptomen van een laag progesterongehalte ervaart en deze gedurende een bepaalde periode aanhouden, dan zou het kunnen dat je een tekort hebt. In dat geval kun je een test doen om het zeker te weten zodat je gericht kunt handelen om je hormonen weer in evenwicht te brengen.
Dit kun je door je huisarts laten testen of een zelf een thuistest doen van bijvoorbeeld Mijn Labtest.
Standaard referentiebereik voor progesteron bij vrouwen
Ter info; hier is het standaard referentiebereik voor progesteron bij vrouwen:4
- Folliculaire fase: < 2,8 nmol/l (de eerste helft van je menstruatiecyclus)
- Ovulatie fase: 0,39 – 38 nmol/l (tijdens de eisprong halverwege de cyclus)
- Lutheale fase: 5,8 – 76 nmol/l (de tweede helft van je menstruatiecyclus)
Dus wanneer jouw progesteronspiegel tijdens de luteale fase lager is dan 5.8 nmol/l, duidt dit op een onvoldoende progesterongehalte.
Oorzaken progesteron tekort
Er zijn tal van oorzaken mogelijk die een progesteron tekort veroorzaken. We bespreken de drie meest voorkomende:
Chronische stress & bijnier uitputting
Hoewel progesteron voornamelijk in de eierstokken wordt aangemaakt, produceren de bijnieren ook een kleine hoeveelheid. In de bijnieren kan progesteron vervolgens worden omgezet in andere hormonen zoals cortisol, het belangrijkste stresshormoon.
Stress is een onvermijdelijk onderdeel van het leven. De juiste hoeveelheid stress kan nuttig zijn voor onze groei. Te veel stress gedurende een langere periode kan echter onze natuurlijke hormoonbalans behoorlijk verstoren, onze gezondheid en welzijn schaden en leiden tot een burn-out.
Dit gebeurt wanneer er een (te) grote vraag naar het stresshormoon cortisol is en het lichaam de aanmaak niet kan bijhouden. Wanneer dat het geval is zal het lichaam gebruik maken van pregnolone. Pregnolone is het prehormoon van cortisol én alle (geslachts)hormonen. Het staat ook wel bekend als het moederhormoon.
Wanneer er meer pregnenolone wordt gebruikt om cortisol te maken zal er minder beschikbaar zijn om progesteron en oestrogeen te maken.
Daarbij; wanneer je lichaam permanent denkt dat je in een onveilige omgeving bent, zal het als reactie het progesterongehalte verlagen om te voorkomen dat je baarmoederslijmvlies conceptievriendelijk wordt. Dit is logisch, aangezien je hersensignalen aangeven dat je niet veilig bent. Wanneer je in gevaar bent, en bijvoorbeeld moet vluchten voor een tijger gaat je lichaam in vecht- of vluchtmodus. In deze modus is voortplanting of bijvoorbeeld het goed verteren van eten (rest, digest and mate) het laatste waar je (lichaam) aan denkt. Dit is goed wanneer het kortstondig is en niet vaak voorkomt. Wanneer dit echter permanent is heeft dit grote gevolgen voor je hormoonbalans.
Een gezond stressniveau en goede bijnierfunctie zijn de basis voor de oestrogeen- en progesteronbalans.
Weinig lichaamsbeweging en ongezonde voeding
Te weinig beweging en ongezonde voeding zijn desastreus voor een gezonde productie van progesteron. Zeker wanneer er sprake is van insulineresistentie (voorloper van suikerziekte). In dit geval is het lichaam – onder andere – niet goed in staat om progesteron aan te maken.
Probeer voor voeding te kiezen dat hoog in vezels (groenten zoals wortels, zoete aardappel, groene bladgroenten, en laag in enkelvoudige koolhydraten is (geraffineerde suikers en meelsoorten, witte pasta, rijst, etc.).
Blootstelling aan xeno- en fyto-oestrogenen
Xeno-oestrogenen worden ook wel pseudo of nep-hormonen genoemd. Het zijn stoffen in het milieu, afkomstig uit de petrochemische industrie, met een sterke oestrogeenachtige werking.
De kans is groot dat je vanuit je leefomgeving blootstaat aan deze ‘nep hormonen’. Xeno-oestrogenen bezetten de receptoren die ons lichaam misleiden en als reactie nog meer oestrogeen gaan aanmaken. Hierdoor daalt de relatieve hoeveelheid progesteron wat kan leiden tot oestrogeendominantie.
Xeno-oestrogenen komen onder andere voor in:
- Pesticiden, herbiciden en fungiciden
- Kunstmest
- Ftalaten en weekmakers in plastics (BPA)
- PFAS, dioxines, PCB’s, etc.
- Oplosmiddelen
- Niet-natuurlijke cosmetica (Parabenen, alkylfenolen, SLS (sodium lauryl sulfaat), etc.)
- Niet-natuurlijke schoonmaakmiddelen
- Bepaalde geneesmiddelen (waaronder hormonale anticonceptie, algemeen verkrijgbare pijnstillers, antibiotica)
Hoe kun je jouw progesterongehalte op natuurlijke wijze verhogen?
Een lage progesteronspiegel geeft vaak vervelende symptomen zoals PMS, onregelmatige menstruatie of onvruchtbaarheid. Hoewel je huisarts wellicht progesteronzalf, de pil of hormoontherapie zal aanraden, kunnen bepaalde kruiden, supplementen en leefstijlaanpassingen je progesteronproductie ook op natuurlijke wijze stimuleren. We bespreken de belangrijkste:
Verlaag je stressniveau
Altijd standje warpspeed is een groot nadeel van het moderne leven. Je racet tegen de klok en hebt het gevoel dat je nooit genoeg uren in je dag hebt. Vaak heb je het gevoel dat je het niet aankunt omdat je geen controle over je leven hebt.
Onderschat de gevolgen niet.
Zoals eerder beschreven is progesteron een groot slachtoffer van stress. Iedere keer dat je angstig bent, gestrest raakt door de je to-do lijst, ruzie hebt met je partner of een hoge rekening krijgt, reageert je lichaam alsof je leven in gevaar is. Hallo adrenaline. Hallo cortisol.
Weet je dus van jezelf dat je onder hevige stress staat of stressgevoelig bent? Ga dan actief opzoek naar ontspanning door bijvoorbeeld dagelijks even te mediteren, een massage te boeken, yoga te beoefenen, de natuur in te gaan of de sauna te bezoeken. Daarbij is het belangrijk om bij veel stress te letten op je vitamine- en mineralenbalans. Tijdens stressvolle tijden vragen we meer dan normaal van ons lichaam en hebben we een verhoogde behoefte aan bijvoorbeeld vitamine C en magnesium.
Vitamines, mineralen & kruiden
In de drukke en vervuilde samenleving waarin wij leven komen nutriënt tekorten helaas steeds vaker voor. We delen de belangrijkste vitamines en mineralen die kunnen helpen om de meest voorkomende oorzaken van progesterontekort aan te pakken.
Belangrijk: wanneer je voor voedingssupplementen kiest weet dan dat voedingssupplementen een aanvulling op en géén vervanging voor een gezond en volwaardig dieet zijn.
B-Complex en specifiek: vitamine B6
Lage niveaus van ijzer, foliumzuur (B11) en vitamine B12 worden geassocieerd met bloedarmoede, dat anovulatie kan veroorzaken (uitblijven van ovulatie).
Verder is het bewezen dat vitamine B6 de productie van progesteron verhoogt en de oestrogeenspiegels in het bloed verlaagt, wat leidt tot verbeteringen in PMS-symptomen en vruchtbaarheid. Het wordt beschouwd als één van de beste vitamines om progesteron te stimuleren.
Goede natuurlijke bronnen: zonnebloempitten, lever van gras gevoerde dieren, roodbruine aardappelen, ansjovis, zalm, forel, bananen, spinazie, walnoten, rundvlees, kip, zoete aardappel, bonen en pruimen.
Lees hier meer over vitamine b6
Vitamine C
Onderzoek toont aan dat vitamine C kan helpen de progesteronspiegels te verhogen en problemen met de luteale fase kan corrigeren.
Goede natuurlijk bronnen: Camu camu (Peruaanse bes), zoete aardappel, kiwi, aardbeien, sinaasappels, papaya en pompoen. Veel andere groenten zijn ook goede bronnen van vitamine C, zoals: broccoli, mosterdgroenten (kai choi, paksoi), tomaten, spruitjes.
Vitamine E
Vitamine E is een belangrijke antioxidant om de DNA-integriteit van sperma en eicellen te helpen beschermen. Onderzoek toont verder aan dat vitamine E bij sommige vrouwen kan helpen de luteale bloedstroom te verbeteren en de progesteronspiegels te verhogen.5
Goede natuurlijk bronnen: zonnebloempitten, amandelen en hazelnoten. In kleinere hoeveelheden: avocado, eieren, paranoten, spinazie, boerenkool, asperges, pompoen, broccoli en mango.
Vitex Agnus Castus of Monnikspeper
Vitex Agnus Castus, ook wel monnikspeper of kuisboom genoemd, is een ontzettend krachtig kruid en wordt ook wel bestempeld als een echt vrouwenkruid. De toepassing bij vrouwenklachten gaat eeuwen terug.6 De belangrijkste werkzame stoffen zijn de agnuside en aucubine.
Daarnaast toont onderzoek aan dat Vitex Agnus Castus een tekort aan progesteron kan aanvullen en gevoelens van stress reguleren. Lees hier meer over in ons blog.
Magnesium
Magnesium is betrokken bij ontzettend veel lichaamsfuncties. Zo beïnvloedt het onder andere de hypofyse, die FSH (folliculair stimulerend hormoon), LH (luteïniserend hormoon) en TSH (schildklierstimulerend hormoon) vrijgeeft. Deze hormonen reguleren op hun beurt de productie van oestrogeen en progesteron.
Goede natuurlijk bronnen: Paranoten, pompoenpitten, bladgroenten zoals boerenkool en snijbiet, cacao, zwarte bonen, linzen en andere peulvruchten, makreel en volkoren zilvervlies rijst.
Zink
Dit belangrijke mineraal is niet alleen een must-have voor je immuniteit en huid, maar zink helpt de hypofyse bijvoorbeeld ook om follikelstimulerende hormonen (FSH) vrij te maken. Dit hormoon stimuleert de eisprong en vertelt je eierstokken om meer progesteron te produceren.
Goede natuurlijk bronnen: Oesters, garnalen, andere schaaldieren, pompoenpitten, lijnzaad, lever van gras gevoerde dieren, rundvlees en cashewnoten.
Zwavel
Kruisbloemige groenten zijn een geweldige manier om de oestrogeendominantie te verminderen. Ze zijn rijk aan glucosinolaten, die de tweede fase van ontgifting in de lever activeren en helpen om oestrogeenmetabolieten uit je lichaam te filteren. Dit is goed nieuws voor je hormoonhuishouding, omdat het voorkomt dat oestrogeenbijproducten te lang circuleren wat de oestrogeenspiegels verhoogt en een hormonale ravage kan veroorzaken.
Goede natuurlijk bronnen: MSM, broccoli, boerenkool, palmkool, witlof, snijbiet, bloemkool, kool en spruitjes.
Vezels
Vezels zijn essentieel voor een goede hormoonbalans; het helpt bij de stoelgang en het verwijderen van gemetaboliseerde hormonen, inclusief de schadelijke oestrogenen die progesteron ervan weerhouden zijn werk te doen.
Goede bronnen: wortels, lijnzaad, chiazaad, gierst, amarant, teff, glutenvrije haver, psyliumvezels, bruine bonen.
L-Arginine
Dit aminozuur wordt aangetroffen in eiwitrijk voedsel en helpt je lichaam om stikstofmonoxide aan te maken. Op zijn beurt ontspant stikstofmonoxide je bloedvaten zodat de bloedsomloop toeneemt. Dit zorgt er vervolgens voor dat de endometrium (baarmoederslijmvlies) en andere organen zoals de eierstokken genieten van een verbeterde bloedstroom wat weer helpt meer progesteron te produceren.
Goede bronnen: linzen en kikkererwten, zalm, forel, kalkoen, kip, pompoenpitten, walnoten en volle zuivelproducten (indien goed verdragen).
Ondersteun je lever
Een van de belangrijkste functies van progesteron is het tegenwicht bieden aan oestrogeen. Wanneer de oestrogeenspiegels te hoog zijn zullen de progesteronspiegels relatief laag worden wat tekenen van oestrogeendominantie en symptomen van progesterontekort veroorzaakt. Als oestrogeendominantie de eerste zorg is, wil je werken aan het verbeteren van je leverfuncties zodat de metabolisatie van oestrogeen efficiënter kan gebeuren. Dit is wat je bijvoorbeeld kan doen:
- Help je lever ontgiften: mariadistel, paardenbloem en brandnetel zijn enkele veelgebruikte kruiden om de leverfunctie te ondersteunen. Daarnaast helpt het om genoeg (gefilterd) water drinken, koffie en alcohol te vermijden en regelmatig te zweten (door sport of saunabezoek).
- Diindolylmethaan, of DIM, is een fytonutriënt dat voorkomt in kruisbloemige groenten, waaronder, broccolikiemen, broccoli, spruitjes, kool, bloemkool en boerenkool. Het ondersteunt de activiteit van enzymen die het oestrogeenmetabolisme verbeteren.
- Vermijdt xeno-oestrogenen: eet zoveel mogelijk biologisch, probeer zo min mogelijk voedingsmiddelen te consumeren uit plastic verpakkingen, vermijdt niet-natuurlijke cosmetica, vermijdt niet-natuurlijke schoonmaakmiddelen (bijvoorbeeld wasmiddel), etc.
Tot slot
Ons hormonale systeem is een ontzettend belangrijk maar delicaat systeem en kan snel ontregeld raken door allerlei externe factoren. Een hormonale disbalans kan heel vervelend zijn en jouw functioneren behoorlijk negatief beïnvloeden. Het ‘voordeel’ van dit gegeven is dat progesteron tekort vaak veroorzaakt wordt door leefstijlfactoren. Dit betekent ook dat jij – over het algemeen – zelf de regie hebt om het tekort om te keren en een gezonde hormonale balans terug te brengen. Hopelijk geeft dit artikel jou een de handvatten om, eventueel onder begeleiding van een orthomoleculair hormoontherapeut, zelf de regie over je hormoonbalans terug te pakken.
Is gezondheid ook jouw passie en wil je meer leren over voeding en suppletie? Bekijk dan eens onze Orthomoleculair Adviseur Basis.
- PROGESTERONE: Overview, Uses, Side Effects, Precautions, Interactions, Dosing and Reviews. (z.d.). WebMD. https://www.webmd.com/vitamins/ai/ingredientmono-760/progesterone
- Luteal Phase Defect. WebMD. https://www.webmd.com/infertility-and-reproduction/guide/luteal-phase-defect
- Sathi, P., Kalyan, S., Hitchcock, C.L., Pudek, M. and Prior, J.C. (2013), Progesterone therapy increases free thyroxine levels—data from a randomized placebo-controlled 12-week hot flush trial. Clin Endocrinol, 79: 282-287. https://doi.org/10.1111/cen.12128
- Nederlandse Vereniging voor Klinische Chemie en Laboratoriumgeneeskunde. Algemeen overzicht referentiewaarden: https://www.nvkc.nl/algemeen-overzicht-referentiewaarden
- Takasaki, A., Tamura, H., Taniguchi, K., Asada, H., Taketani, T., Matsuoka, A., Yamagata, Y., Shimamura, K., Morioka, H., & Sugino, N. (2009). Luteal blood flow and luteal function. Journal of ovarian research, 2, 1.
- Wuttke W, Jarry H, Christoffel V, Spengler B, Seidlová-Wuttke D. Chaste tree (Vitex agnus-castus)–pharmacology and clinical indications. Phytomedicine. 2003 May;10(4):348-57. doi: 10.1078/094471103322004866. PMID: 12809367.
